Priče o podmorskim istraživanjima u Crnoj Gori, već godinama počinju i završavaju se konstatacijama stanja, uz neke rijetke izuzetke, akcijama grupa lokalnih istraživača, pojedinaca, ponekad i stranih istraživača, a u skorije vrijeme i korištenjem IPA fondova EU, namijenjenih naučnim projektima iz ove oblasti.
Ipak, onaj veliki, državni, sistemski, institucionalni pristup, uz angažovanje multidiscilinarnih ekipa i uz aktivnu saradnju sa zemljama Mediterana, još se nije desio.
Podatak da od Herceg Novog do Ulcinja postoji čak 30 (trideset) antičkih podvodnih nalazišta, saopšten na naučnom skupu („Antička Budva“) prije nekoliko godina, našao se nakon toga u jednom Zborniku, koji je danas predmet zanimanja rijetkih „frikova“ istorije ovog dijela Mediterana.
Do tog podatka se došlo sabiranjem nekih pređašnjih istraživanja (u vrijeme SFRJ), ali i nekih novih koje je grupa američkih istraživača sa brodom „Herkules“ potvrdila i dopunila,
još 2013. godine. Naime, ekipa iz američke kompanije RPM Nautical (Florida) došla je te godine u barsku luku i sa arheolozima Centra za konzervaciju i arheologiju i tadašnjim članovima Regionalnog centra za obuku ronilaca iz Bijele, pregledala nalazišta (locirana dosta daleko od obale).
U sumrak jugoslovenske države, krajem osamdesetih godina prošlog vijeka, grupe privatnih „lovaca“ na antičke starine iz Belgije i Holandije, doslovno su „harale“ dobrim dijelom Jadrana, pa i na teritoriji Crne Gore. Samo rijetke informacije o tome su dolazile do javnosti, pa je tako ostalo nepoznato šta je sve završilo u privatnim zbirkama širom Evrope i svijeta.
Ipak, sva istraživanja govore o tome da pod morem crnogorskog dijela Jadrana, i dalje leže mnoga atraktivna i rijetka antička podvodna nalazišta.
Na čitavom Mediteranu, svaka od zemalja koje izlaze na more, ova i slična nalazišta eksploatiše kao skupu turističku atrakciju, angažuje čitave male armije podmorskih arheologa i ronilaca, naučnika, istoričara, istraživača, sa velikim budžetima i skupom opremom.
Samo u Italiji, Španiji, Grčkoj, Turskoj, Kipru i Malti, dobit od ovakvih istraživanja i turističkih obilazaka mjeri se desetinama i stotinama miliona evra godišnje.
I podmorje Crne Gore ima šta da pokaže turistima. Recimo, samo razarač Dag (fran. Dague) kao najpoznatija brodska olupina u Crnoj Gori, predstavlja atrakciju (život u današnjem svijetu globalističkog spektakla, odlazak sa ronilačkom opremom na podvodne lokalitete, znači i publicitet kroz ronilački turizam).
Naime, akcijom Pomorskog fakulteta u Kotoru, Dag je postao atrakcija i najpopularniji lokalitet za ronjenje barskog akvatorijima koji godišnje ima na stotine posjeta. Počelo je prije nekoliko godina i pokrenut je i jedan EU projekat u vezi sa tim, pod nazivom WRECKS4ALL. Inače, olupina razarača Dag je više od pola vijeka ležala na morskom dnu lučkog akvatorijuma, sve do projekta proširivanja Luke Bar 1973. godine.
Istraživanja potonulih brodova i podvodna arheološka nalazišta, danas spadaju u najprominentniji vid aktivnog turizma, širom svijeta.
Sa trideset registrovanih ostataka antičkih nekropola pod morem u Crnoj Gori, ovaj vid turizma je moguć i preko potreban. I, ne samo iz komercijalnih razloga, već i zbog sklapanja istorijskog mozaika Crne Gore, a i zbog proširenje međunarodne saradnje sa zemljama Mediterana, sa ili bez uključivanja u postojeće evropske projekte i njihove budžete.
Jedan dio ovih poslova već duže radi Laboratorija za podvodnu arheologiju Pomorskog fakulteta u Kotoru i ta istraživanja su pomogla da se dođe do novih rješenja sa novom tehnologijom.
Već pomenuti WRECKS4ALL projekti, sada kroz IPA fondove EU i South Adriatic program, bavi se podvodnom kulturnom baštinom, važnim resursom ronilačkog turizma, ili, kako to u jednom zvaničnom izvještaju piše: „donosi društveno-ekonomske benefite primorskim zajednicama“ čija atraktivnost, kulturna i istorijska vrijednost doprinosi regionalnoj kulturnoj koheziji i prekograničnoj saradnji.
U tek objavljenom izvještaju Laboratorije za podvodnu arheologiju Univerziteta Crne Gore u vezi sa tim piše da je: „WRECKS4ALL projekat je postavio nove regionalne standarde dostupnosti podvodnog kulturnog nasljeđa kroz digitalizaciju i podsticanje razvoja ronilačkog turizma“, te da će „primjenom digitalnih tehnologija u WRECKS4ALL sobama virtuelne realnosti i WRECKS4ALL aplikacijom za mobilne uređaje, učiniti podvodnu kulturnu baštinu Jadrana dostupnu svakom čovjeku.
Dalje piše da je ovaj projekat „prepoznat“ kao jedan od najuspješnijih i kao takav, a da je
WRECKS4ALL vizija dostupnosti atraktive podvodne kulturne baštine podržana je kofinansiranjem projekta WRECKS4ALL 2.0, te da je izvršena „Kapitalizacija prenošenjem na nove teritorije WRECKS4ALL modela za zaštitu podvodnog nasleđa kroz njegovu digitalizaciju i valorizaciju kao nove turističke ponude“ na IPA South Adriatic programu.
U najnovijoj „viziji“ poslova iz ovog programa tokom 2024. godine predviđene su konferencije, takozvani B2B sastanci, kursevi podvodne arheologije i digitalizacije podvodne kulturne baštine u Crnoj Gori, Albaniji i Italiji.
Sve ovo bi svakako bilo i atraktivno i prihvatljivo, kad se rezultati ne bi sveli na upravo ono što gore i piše: sastanke, konferencije, kurseve i demonstraciju digitalnih dostignuća u istraživanju takozvane podvodne kulturne baštine.
Dakle, kao i u svakom sličnim slučaju, isključivo (i uvijek) u okviru EU projekata, bez ijednog državnog, nezavisnog projekta, bez dugoročnog državnog plana za stvaranje atraktivnih turističkih zona za komercijalno korištenje podvodnog arheološkog blaga.
U realnosti to izgleda ovako: arheološko blago podmorja Crne Gore i dalje nije iskorišteno u svrhe najatraktivnijeg turizma, ono i dalje nije jedan od izvora pristojnih prihoda od turizma, i dalje nema adekvatne medijske kampanje ni u samoj državi ni van nje, prije svega u zemljama Evropske unije, odakle bi sigurno, tokom većeg dijela ronilačke sezone, dolazila bogatija klasa ovakve vrste turista.
Problem je (to i stručnjaci kažu), „kako da ubijedimo donosioce odluka da omoguće da ova država konačno dobije institucionalni okvir za podvodnu arheologiju“ (jedna ranija izjava dr Darka Kovačevića, podvodnog arheologa, nosioca projekta „Podvodni kulturni predjeli Crne Gore“ i osnivača prve Laboratorije za arheologiju pomorstva na Pomorskom fakultetu u Kotoru pri Univerzitetu Crne Gore).
Ovo odavno postavljeno pitanje („Kako da ubijedimo donosioce odluka?“), i danas treba postaviti nadležnim institucijama, jer, ko ne razumije o čemu je riječ, može da pogleda koliko ove podmorske atrakcije zarađuju od turizma godišnje u susjednim jadranskim državama, Hrvatskoj i Italiji.
Međutim, „donosioci odluka“ u Crnoj Gori, imaju jednu drugu strast, ironično, takođe vezanu za podmorska istraživanja.
Naime, u januaru ove 2024. godine, ministar energetike i rudarstva Crne Gore optimistički je nastupio izjavom da „Crna Gora ima potencijala za razvijanje novih projekata u oblasti gasa, pa je u planu da do kraja godine bude raspisan javni poziv za dodjelu ugovora o koncesiji za istraživanje“ (pod morem, naravno), te pomenuo koncesionare, njihova ranija istraživanja „uključujući i bušenje prve istražne bušotine“, koji su na ovaj projekat potrošili skoro 153 miliona eura, plus istraživanja na dva manja bloka (na 338 kvadratnih kilometara), gdje su potrošili oko 7,5 miliona eura.
Hvalio se resorni ministar da „Crna Gora nije imala nijednog eura troška tokom ovih istraživanja“, a da je u istom periodu prihodovala od naknade za površinu u periodu 2016 -2022. godine, blizu tri miliona eura.
Pojavio se povodom ove izjave i jedan novinski tekst koji već u naslovu kaže da Crna Gora nije odustala od nafte i gasa iz mora, mada je, odavno, definitivno utvrđeno da tog resursa u podmorju Crne Gore nema ni blizu dovoljno za ekonomsku eksploataciju.
Ovdje se već može govoriti o naslijeđenom refleksu za brzim (i velikim) profitom, po cijenu ugrožavanja ključnog resursa, zdrave životne sredine, pa shodno tome i turizma kao primarne privredne djelatnosti.
Čak i prema ovdje opisanom „kontrapunktu“, dijalektičkom, kulturološkom i svakom drugom konfliktu, između onih koji uporno „oru i buše“ i onih koji znaju da u prirodom prebogatoj Crnoj Gori i njenoj jadranskoj obali, ništa ne treba dirati, ali treba njegovati, čuvati, i pametno od toga živjeti.
Hoće li (mogu li?) „donosioci odluka“ to razumjeti?
Autor: Nikola Vlahović, pomorstvo.info
